Loes Damhof

Elles Kazemier

Damhof is hogeschooldocent Futures Literacy en Kazemier is hogeschooldocent Professionele Ontwikkeling. Beiden zijn verbonden aan de Hanzehogeschool Groningen.

De auteurs bedanken hun teamleden van de Hanze Unesco Chair Futures Literacy: Petra Cremers, Anet Doornbos en Jitske Gulmans voor de continue bijdrage aan het ontrafelen en vormgeven van Futures Literacy in de context van het hoger onderwijs. Tevens bedanken zij Anneke Luijten, die hen als chair holder daartoe alle ruimte geeft.

Reacties op dit artikel naar: l.damhof@pl.hanze.nl of e.m.kazemier@pl.hanze.nl. Klik hier voor meer informatie over Futures Literacy bij de Hanzehogeschool Groningen.

De huidige generatie studenten staat in hun professionele toekomst voor grote maatschappelijke uitdagingen, waaronder klimaatverandering, migratie, polarisatie, armoede en ongelijkheid. De fundamentele verschuivingen en onzekerheden die daarmee gepaard gaan, stellen het hoger onderwijs voor een maatschappelijke opdracht van proportie en urgentie. Terecht dus dat we willen en moeten opleiden voor een ‘VUCA-wereld’ (Volatile, Uncertain, Complex en Ambiguous red.) die in toenemende mate onvoorspelbaar, complex en geglobaliseerd is. Terecht ook dat het hoger onderwijs belang hecht aan socialisatie (verantwoordelijk handelen in sociale verbanden) en persoonlijke vorming (onafhankelijk creatief kritisch denken en doen) (OCW, 2015).

Als de toekomst vraagt om nieuwe, nog onbekende, kennis en vaardigheden, hoe geven we daar dan nu vorm aan in het hoger onderwijs? Wat als we hierbij als uitgangspunt ‘changes in the conditions of change’ (Miller, 2018) hanteren, zodat studenten niet alleen leren openstaan voor verandering en vernieuwing, maar er ook op verantwoorde wijze mede vorm aan weten te geven?

We kunnen studenten leren zich te verhouden tot de complexiteit van verandering en transitie door ze te helpen hun veerkracht en flexibiliteit te versterken (Poli, 2015) en ze te stimuleren in hun mentale ontwikkeling (Ruijters, 2017). Een capaciteit en een methodologie die kan bijdragen aan die mindset en het vermogen om zich beter te verhouden tot de onvoorspelbaarheid van de toekomst is Futures Literacy (FL). De Hanzehogeschool Groningen pleit er daarom voor studenten van de professionele masters op te leiden tot Futures Literate Change Agents (Verhofstad, 2017) vanuit de gedachte dat ontwikkeling van deze capaciteit leidt tot meer veerkracht, creativiteit en anders doordacht strategisch handelen in turbulente tijden. Om zich als verantwoordelijke ‘agents’ bezig te kunnen houden met complexe transitievraagstukken is het essentieel dat masterstudenten zich bekwaam en comfortabel voelen in een ambigue wereld waarin verandering een constante is.

Anticiperen op de toekomst
FL is ontwikkeld door UNESCO en draagt als capaciteit en methodologie bij aan leerprocessen die mensen op nieuwe manieren leren denken, kijken en doen. Miller (2015; 2018) schetst FL als een capaciteit die helpt te begrijpen hoe we anticiperen op de toekomst en hoe op aannames gebaseerde voorspellingen bepalen wat we zien en doen in het heden. Het Futures Literacy Framework (Miller, 2018) beargumenteert dat we de toekomst op verschillende manieren gebruiken. Enerzijds door te plannen en te optimaliseren en door ons voor te bereiden op externe factoren (Anticipation-for-the-Future, AfF) en anderzijds door creatiever en spontaner te zijn en meer open te staan voor het onvoorziene (Anticipation-for-Emergence, AfE). Meer inzicht in hoe we beide manieren van anticipatie inzetten, leidt volgens Miller (2015) tot beter geïnformeerde beslissingen omdat het ons beter lukt om systemische discontinuïteit en vernieuwing waar te nemen, te duiden en te waarderen. FL is daarmee dus het vermogen om onze aannames over de toekomst te onderzoeken en deze te gebruiken om complexiteit, vernieuwing en innovatie meer strategisch, open en creatief te overdenken (Miller, 2018).

Een beproefde methodiek om het bewustzijn over anticipaties op de toekomst te vergroten, zijn Futures Literacy Knowlabs. Deze learning-by-doing labs gebruiken de toekomst om kritischer naar de waarden en overtuigingen achter onze anticipaties te kijken. Ze stimuleren FL als vermogen door deelnemers mee te nemen in een cognitieve oefening van drie fasen. De eerste fase legt de impliciete voorkeuren en verwachtingen bloot die deelnemers over de toekomst hebben. De tweede fase ‘herkadert’ de aannames van deelnemers door een confrontatie met een denkbeeldige toekomst zodat ze in de derde fase nieuwe, strategische, vragen kunnen formuleren over het heden. Zie ook afbeelding 1.

Afbeelding 1. Cognitieve oefening in drie fasen (Miller, 2018 p. 98)